Teško da je čuveni režiser i scenarista Đorđe Kadijević imao čak i naznaku ideje da će njegov televizijski film “Leptirica”, rađen skromnim budžetom, pola vijeka kasnije postati najčuveniji horor srpske kinematografije i da će njegova zloglasna slava plašiti ljude istim intenzitetom kao i davne 1973. godine, kada je premijerno prikazan.

Ispostavilo se, da budemo precizni, da je od televizijske premijere koja se desila 5. aprila 1973. godine njegov film svakim novim repriziranjem, bioskopskim projekcijama i VHS/DVD distribucijom širio svoj mitski kult strave i užasa koji je izazivao kod publike, uključujući i netačnu vijest da je jedan gledalac umro u Skoplju, tokom gledanja filma.

I bez obzira na to što je ovo kasnije demantovano, to je samo dodatno širilo mitski status kod brojnih generacija, koje su odrastale u SFRJ, vukući traume od gledanja “Leptirice”, iako su kasnije snimani i drugi domaći horori, o emitovanju stranih i da ne govorimo, malo je ko nadmašio unikatni mračni status Kadijevićevog filma. Gledajući faktografski “Leptirica” čak nije ni prvi domaći horor, ali je u opštu mitologiju regiona ušao kao prvi i najstrašniji jugoslovenski horor u velikoj mjeri obilježivši karijeru svog autora.

Vampirski folklor

Film je snimljen prema kratkoj pripovijetki Milovana Glišića “Posle devedeset godina”, koja je bazirana na srpskom vampirskom folkloru i bogatoj narodnoj tradiciji krvopijskih čudovišta. Ono što je zanimljivo u vezi sa ovom novelom jeste da je pripovijetka izdata 17 godina prije znamenitog “Drakule” Brama Stokera i da nije imala značajnu ulogu u umjetničkom vrednovanju književnog opusa Glišića.

Radnja filma odvija se u malenom selu Zelinje, gdje lokalno stanovništvo teroriše zloglasni vampir Sava Savanović, dok pratimo zabranjenu ljubav siromašnog mlinara Strahinje (Petar Božović) i zgodne rođake lokalnog gazde, plavokose Radojke (Mirjana Nikolić). Za razliku od Glišića filmski Savanović gurnut je u drugi plan, a fokus filma usmjeren je na par mladih ljubavnika koji postaju žrtvama vampira.

Ljepotica Radojka tragično strada na kraju filma sa neočekivanim preokretom koji dovodi do najstrašnije scene koja se nalazi na kraju filma kad zgodna seoska djevojka bude pretvorena u monstruoznu vampiricu. Njeno blatno, dlakavo lice i oštri zubi mnogima su se zauvijek urezali u pamćenje, a starije generacije publike pamte “Leptiricu” kao jedan od najstrašnijih filmova domaće kinematografije i izvor brojnih noćnih mora. Brojni teoretičari i ljubitelji filma, posebno oni koje vole žanr horora tvrde da je “Leptirica” domaće remek-djelo i najuspješniji horor bivše države.

Proslavljeni reditelj, kojem je osim neospornog talenta, iskustvo istoričara umjetnosti i likovnog kritičara pomoglo da stvori jedinstven filmski izraz, objašnjava da je filozofija otvorenosti između dobra i zla učinila njegov film jedinstvenim.

“Prva “Leptirica” je sinteza komedije i tragedije, na jedan način smiješna, a na drugi užasna. Moj prijatelj Dobrica Ćosić mi je svojevremeno rekao kako ne može da se oslobodi utiska “Leptirice”, ne zbog strašnih scena, metamorfoze glavne junakinje od anđela do samog satane, nego zbog posljednjeg kadra filma u kojem glavni junak leži kraj praznog vampirskog groba, a da se ne zna da li spava ili je mrtav ili se možda i sam povampirio. Ta otvorenost prema mogućnosti kontinuiteta zla je nešto što “Leptiricu” zaista čini užasnim filmom” kazao je proslavljeni režiser.

Horor pisac i teoretičar Dejan Ognjanović u svom nadahnutom prikazu ovog filma u knjizi eseja “U brdima, horori” kaže da je Kadijevićevo remek-djelo autentični srpski pristup žanru horora i rodonačelnik domaćeg horora.

– Kadijević umesto epigonstva poseže za autentičnom srpskom tradicijom i iz nje crpi energiju koja njegovu vampiricu čini autohtonim, ovdašnjim, nadasve živim i ubedljivim stvorom. Ta vampirica istovremeno korespondira sa lokalnim, srpskim, kao i sa univerzalnim arhetipovima demonskih sila. Njegove scene režirane su sa umešnošću koja evocira arhetipsku snagu i time daleko prevazilaze tadašnje gotske hororčiće “Hamer” produkcije. S pravom su se urezale u sećanje generacija domaćih gledalaca kao najstrašniji horor prizori ikada viđeni na našoj televiziji – napisao je Ognjanović.

Naše, a svjetsko

Žanrovski gledano film spada u podžanr folk horora, aktuelan u tom periodu u svjetskim okvirima, dok se tematski bavi vampirima, ali na autentičan način u odnosu na anglosaksonsko viđenje jednog od najslavnijih antagonista žanra. Ono što je suština njegovog uspjeha u trajanja u svijesti publike je ono što iznose Ognjanović i Kadijević, u tom radikalnom i zanimljivom dualizmu komedije i tragedije unutar jednog autohtonog tumačenje žanra. Tu treba dodati i Kadijevićevu režisersku vještinu, koji je skromnim sredstvima i televizijskim formatom od 62 minuta uz pomoć direktora fotografije Branka Ivatovića, na revolucionaran način izvukao maksimum iz svakog segmenta produkcije, kako bi kreirao remek-djelo jezive atmosfere. Vrhunska glumačka podjela, te majstorska upotreba šminke, scenografije, muzike, kamere i montaže, da bi bio pojačan efekat jezivosti scenarističkog predloška, jednostavne ali ne i banalne postavke, pomogle su Kadijeviću sa kreira zaokruženu autorsku cjelinu naturalističke uvjerljivosti i zlokobne snage.

Kadijević u knjizi “Više od istine” – Kadijević o Kadijeviću”, kaže da ni on sam ne može objasniti suštinu svojih horora osim filmskim jezikom.

“Ako bi neko hteo da me pita šta sam hteo da kažem i šta znače ti filmovi, ja nemam odgovor zato što ni sam ne znam o čemu se radi. Ja sam samo kroz priču i kroz ispovest pokušao da dočaram jednu vrstu iskustva iz kojeg je nastalo ono što ne mogu da banalizujem. Pravi metafizički horor, pravi film strave predstavlja sadržaj iskazan medijskim filmskim sredstvima, koji se ne može banalizovati, ne može se izraziti, i na njega ni sam autor ne može da odgovori ni na kom jeziku osim filmskog”, rekao je Kadijević.

Sa druge strane horor je kao žanr u bivšoj državi, kao i danas, uglavnom bio na marginama filmskog vidokruga, te je često potcjenjivan ili sveden na trivijalizaciju pa je pojava filma koji je na vrhunski umjetnički način pristupio temi, bila šok za publiku, koja do tada nije imala priliku često vidjeti ni strane, a kamoli vrhunske domaće horore. To je, uz konzervatizam same epohe po pitanju tretiranja nasilja i seksualnosti na horor filmu (“Istjerivač đavola” je imao premijeru nakon “Leptirice”) bilo dovoljno da utjera stravu i užas u kosti radnog naroda SFRJ, a ostalo je prepušteno usmenoj predaji, koja je na ovim prostorima uvijek bila snažno izražena.

Treba pomenuti da je filmsko selo Zelinje stvarno mjesto po imenu Sopotnik kod Zvornika, dok je lik Save Savanovića, inspiracije i antagoniste “Leptirice”, najpoznatijeg srpskog vampira, navodno, stvarno postojao i živio u selu Zarožje, gdje je opsjedao mlin uz rijeku Rogačicu. Sava je poslužio i kao inspiracija za druge knjige i stripove, dajući srpski doprinos Panteonu horor kulture na sličan način kao grof Drakula ili Nosferatu, polumitska sabraća po sklonosti ispijanja tuđe krvi.

Autor

Đorđe Kadijević (1933, Šibenik) javnosti je najviše poznat kao filmski autor kada se pomenu filmovi “Leptirica” i “Sveto mesto”. Slavni umjetnik se kao režiser na jugoslovenskoj sceni pojavio još šezdesetih, filmovima koji su bili dio tzv. crnog talasa “Praznik” (1967) i “Pohod”(1968), dok je njegov rad najširoj publici postao dostupan kroz televizijsku seriju “Vuk Karadžić”. Ipak danas ga mlađa generacija najviše poznaje po njegovim pionirskim horor ostvarenjima, koja su stekla kultni status, kako kod nas, tako i u svijetu.

(Glas Srpske)